ساختار شهری ایران از ورود اسلام تا قرن سوم هجری

چکیده در ایران شهرنشینی و شهرسازی از دوره ی حکومت ایلام آغاز شده و سپس با تشکیل دولت ماد شهر از ساختاری منسجم تر برخوردار می شود. در دوره ی ماد شهرها بیشتر متأثر از ضابطه ی دفاعی بودند اما با روی کار آمدن امپراطوری هخامنشی، شهرها از حالت دفاعی درآمده و بیشتر به صورت شهرهای بازرگانی ظاهر می شوند، گستردگی و وسعت شاهنشاهی هخامنشی راه ها و شهرهای ارتباطی بسیاری را طلب می کرد به همین دلیل بیشتر شهرهای این دوره، شهرهایی بازرگانی و ارتباطی بودند، شهرسازی این دوره از تاریخ ایران، به سبک شهرسازی پارسی معروف است که با حمله ی اسکندر به پایان می رسد. پس از آن شاهد پیدایش شهرهای پارسی- هلنی هستیم که در ایران، شهرهایی به شیوه ی دولت- شهرهای یونانی به وجود آوردند اما با روی کار آمدن اشکانیان شهرهای ایرانی به تدریج دچار تغییر گردیدند و شهرها سبک پارسی- هلنی خود را از دست دادند. با به قدرت رسیدن ساسانیان شهرها در ابتدا دنباله رو سبک شهری دوره ی اشکانی بودند اما با گذشت زمان شهرها متحول شدند. در این دوره شهرها شامل سه قسمت اصلی بودند، کهندژ، شار میانی و شار بیرونی و با توجه به ساختار طبقاتی جامعه ی ساسانی که به صورت کاستی بود هر طبقه در محل مخصوصی از شهر جای می گرفت. با ورود اسلام به ایران، و با توجه به این که اسلام جهان بینی مبتنی بر برابری و برادری داشت، این ساختار دچار تحول شد و شهر از حالت کاستی دوره ی ساسانی خارج شد. در همین زمان بسیاری از مساجد جایگزین آتشکده ها شدند این مساجد یا از تغییر شکل آتشکده ها به وجود آمدند یا بر روی آتشکده های ویران شده ساخته شدند. شهر این دوره شامل کهندژ، شارستان و ربض یا حومه ی شهر می شد. ربض که در نتیجه ی رشد اقتصاد و بازرگانی و پیشرفت صنایع به وجود آمده بود، در دوره ی اسلامی به یکی از مهمترین قسمت های شهر ایرانی- اسلامی تبدیل شد. واژگان کلیدی: ساختار شهری، آتشکده، مسجد، ربض، کهندژ، شارستان، بازار.